วิปสฺสนาวิหาเรเนว วีตินาเมตุกาโม วิปสฺสนาวิหารเมว ปวตฺเตติ, ผลสมาปตฺติวิหาเรเนว วีตินาเมตุกาโม วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อุสฺสกฺกิตฺวา ผลสมาปตฺติวิหารเมว ปวตฺเตติ, ตทุภเยน วีตินาเมตุกาโม ตทุภยํ ปวตฺเตติฯ เอวํ ปุคฺคลาธิปฺปายวเสน ติวิธํ ชาตํฯ เสสเมตฺถ วตฺตพฺพํ สงฺขารุเปกฺขาญาณวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

ญาณตฺตยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

32. อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[80] อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทเส เนกฺขมฺมวเสนาติอาทีสุ เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอาโลกสญฺญาอวิกฺเขปธมฺมววตฺถานญาณปาโมชฺชานิ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปจารชฺฌานสมฺปยุตฺตา ตสฺส ตสฺส กิเลสสฺส วิปกฺขภูตา สตฺต ธมฺมา เอกจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอวฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโปติ เอกคฺคสฺส ภาโว เอกคฺคตา, นานารมฺมเณ น วิกฺขิปติ เตน จิตฺตนฺติ อวิกฺเขโป, จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต อวิกฺเขโปติ อตฺโถฯ สมาธีติ เอการมฺมเณ สมํ อาธียติ เตน จิตฺตนฺติ สมาธิ นามาติ อตฺโถฯ ตสฺส สมาธิสฺส วเสนาติ อุปจารสมาธินาปิ สมาหิตจิตฺตสฺส ยถาภูตาวโพธโต วุตฺตปฺปการสฺส สมาธิสฺส วเสนฯ อุปฺปชฺชติ ญาณนฺติ มคฺคญาณํ ยถากฺกเมน อุปฺปชฺชติฯ ขียนฺตีติ สมุจฺเฉทวเสน ขียนฺติฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ ปฐมํ สมโถติ ปุพฺพภาเค สมาธิ โหติฯ ปจฺฉา ญาณนฺติ อปรภาเค มคฺคกฺขเณ ญาณํ โหติฯ

กามาสโวติ ปญฺจกามคุณิกราโคฯ ภวาสโวติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหชาโต ราโค ภววเสน ปตฺถนาฯ ทิฏฺฐาสโวติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ อวิชฺชาสโวติ ทุกฺขาทีสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํฯ ภุมฺมวจเนน โอกาสปุจฺฉํ กตฺวา ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคนา’’ติอาทินา อาสวกฺขยกเรน มคฺเคน อาสวกฺขยํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตฺถา’’ติ โอกาสวิสฺสชฺชนํ กตํ, มคฺคกฺขเณติ วุตฺตํ โหติฯ อนวเสโสติ นตฺถิ เอตสฺส อวเสโสติ อนวเสโสฯ

อปายคมนีโยติ นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยาสุรกายา จตฺตาโร สุขสงฺขาตา อยา อเปตตฺตา อปายา, ยสฺส สํวิชฺชติ , ตํ ปุคฺคลํ อปาเย คเมตีติ อปายคมนีโยฯ อาสวกฺขยกถา ทุภโตวุฏฺฐานกถายํ วุตฺตาฯ

อวิกฺเขปวเสนาติ ปวตฺตมานสฺส สมาธิสฺส อุปนิสฺสยภูตสมาธิวเสนฯ ปถวีกสิณวเสนาติอาทีสุ ทส กสิณานิ ตทารมฺมณิกอปฺปนาสมาธิวเสน วุตฺตานิ, พุทฺธานุสฺสติอาทโย มรณสฺสติ อุปสมานุสฺสติ จ อุปจารชฺฌานวเสน วุตฺตา, อานาปานสฺสติ กายคตาสติ จ อปฺปนาสมาธิวเสน วุตฺตา, ทส อสุภา ปฐมชฺฌานวเสน วุตฺตาฯ

พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติฯ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย (ม. นิ. 1.74; อ. นิ. 3.71; 9.27) สติยา เอตํ อธิวจนํ, ตสฺสา พุทฺธานุสฺสติยา วเสนฯ ตถา ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติฯ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติฯ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติฯ อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติฯ อตฺตโน มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติฯ เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติฯ อานาปานนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตมรณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปฏิกูลานํ อายตฺตา อากรตฺตา กาโยติสงฺขาเต สรีเร คตา ปวตฺตา, ตาทิสํ วา กายํ คตา สติ กายคตาสติฯ ‘‘กายคตสตี’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา ‘‘กายคตาสตี’’ติ วุตฺตาฯ ตเถว อิธาปิ กายคตาสติวเสนาติ วุตฺตํฯ เกสาทิเกสุ กายโกฏฺฐาเสสุ ปฏิกูลนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ อุปสมานุสฺสติฯ สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ทส อสุภา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาฯ

[81] ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติอาทีนิ อปฺปนูปจารสมาธิเภทํเยว ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆนฺติ วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ ‘‘ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 2.374; ม. นิ. 1.107; 3.148) หิ วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สพฺพกายปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส อสฺสาสปสฺสาสกายสฺส ปฏิสํเวทีฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ โอฬาริกํ อสฺสาสปสฺสาสงฺขาตํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโตฯ ‘‘ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ อิมินาว จตุกฺเกน อปฺปนาสมาธิ วุตฺโตฯ ปีติปฏิสํเวทีติ ปีติํ ปากฏํ กโรนฺโตฯ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทีติ สญฺญาเวทนาสงฺขาตํ จิตฺตสงฺขารํ ปากฏํ กโรนฺโตฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ โมเทนฺโตฯ สมาทหํ จิตฺตนฺติ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ ฐเปนฺโตฯ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ นีวรณาทีหิ วิโมเจนฺโตฯ ปีติปฏิสํเวที สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ จตุกฺกญฺจ จิตฺตปฏิสํเวที อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ สมาทหํ จิตฺตํ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ จตุกฺกญฺจ อปฺปนาสมาธิวเสน วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิวเสน จ วุตฺตานิฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสนฯ วิราคานุปสฺสีติ นิพฺพิทานุปสนาวเสนฯ นิโรธานุปสฺสีติ ภงฺคานุปสฺสนาวเสนฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนาวเสนฯ สา หิ ตทงฺควเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติฯ สงฺขตโทสทสฺสเนน จ ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทติฯ อิทํ จตุกฺกํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิวเสเนว วุตฺตํฯ อสฺสาสวเสน ปสฺสาสวเสนาติ เจตฺถ อสฺสาสปสฺสาสปวตฺติมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ตทารมฺมณกรณวเสนฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ อานาปานกถายํ อาวิภวิสฺสติฯ

อานนฺตริกสมาธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

33. อรณวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[82] อรณวิหารญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสนาทโย วุตฺตตฺถาฯ สุญฺญโต วิหาโรติ อนตฺตานุปสฺสนาย วุฏฺฐิตสฺส สุญฺญตากาเรเนว ปวตฺตา อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ อนิมิตฺโต วิหาโรติ อนิจฺจานุปสฺสนาย วุฏฺฐิตสฺส อนิมิตฺตากาเรน ปวตฺตา อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ